علت زردی چشم
زردی چشم، که در اصطلاح پزشکی یرقان صلبیه نامیده میشود، یکی از علائم بالینی مهمی است که هرگز نباید نادیده گرفته شود. این وضعیت، که با تغییر رنگ سفیدی چشم به زرد مشخص میشود، صرفاً یک مسئله زیبایی نیست، بلکه یک هشدار جدی از سوی بدن درباره وجود یک اختلال داخلی است. در اکثر موارد، زردی چشم به طور مستقیم با افزایش سطح مادهای به نام بیلیروبین در خون مرتبط است که نشاندهنده مشکلاتی در کبد، کیسه صفرا یا سیستم خونی است. تشخیص دقیق و به موقع علت زمینهای این عارضه برای جلوگیری از پیشرفت بیماریهای جدی و بالقوه خطرناک، امری حیاتی محسوب میشود. از بیماریهای شایع کبدی مانند هپاتیت گرفته تا شرایط ژنتیکی خوشخیم، طیف وسیعی از عوامل میتوانند منجر به این تغییر رنگ شوند. در این مقاله که توسط تیم تخصصی نور مطهری تهیه شده است، به بررسی جامع و دقیق مهمترین علل زردی چشم، مکانیسم بروز آنها و اهمیت پیگیری پزشکی پرداخته خواهد شد تا درک کاملی از این علامت مهم پزشکی فراهم آید.
● زردی چشم یا یرقان، نتیجه مستقیم افزایش سطح بیلیروبین در جریان خون است.
● شایعترین دلایل زردی چشم شامل بیماریهای کبدی مانند هپاتیت و سیروز میشود که عملکرد کبد را مختل میکنند.
● انسداد در مجاری صفراوی به دلیل سنگ کیسه صفرا یا تومورها نیز میتواند مانع دفع بیلیروبین شده و باعث زردی شود.
● برخی شرایط ژنتیکی خوشخیم مانند سندرم ژیلبرت نیز میتوانند باعث بروز زردی خفیف و دورهای شوند.
زردی چشم چیست و چرا رخ میدهد؟
زردی چشم، که از نظر علمی «یرقان» نامیده میشود، به وضعیتی اطلاق میگردد که در آن صلبیه (بخش سفیدرنگ چشم) به رنگ زرد تغییر میکند. این پدیده به دلیل تجمع بیش از حد یک رنگدانه زرد-نارنجی به نام بیلیروبین در خون رخ میدهد. بیلیروبین محصول جانبی طبیعی فرآیند تجزیه گلبولهای قرمز پیر و فرسوده در بدن است. به طور معمول، کبد وظیفه دارد این ماده را از خون گرفته، پردازش کند و از طریق صفرا به رودهها منتقل نماید تا در نهایت از بدن دفع شود. هرگاه در این فرآیند سه مرحلهای (تولید، پردازش کبدی و دفع) اختلالی ایجاد شود، سطح بیلیروبین در خون افزایش مییابد. از آنجایی که صلبیه چشم دارای مقادیر زیادی پروتئین الاستین است که تمایل بالایی به جذب بیلیروبین دارد، اولین نشانههای بالینی افزایش این ماده در بدن، در چشمها ظاهر میشود. بنابراین، زردی چشم یک بیماری نیست، بلکه نشانهای از یک بیماری یا اختلال زمینهای است که نیاز به بررسی دقیق پزشکی دارد.
شایعترین بیماریهای عامل زردی چشم
زردی چشم عمدتاً به سه دسته کلی از مشکلات مرتبط است: بیماریهایی که تولید بیلیروبین را به طور غیرعادی افزایش میدهند، اختلالاتی که توانایی کبد برای پردازش بیلیروبین را کاهش میدهند، و شرایطی که مانع از دفع صفرا و بیلیروبین از بدن میشوند. در این میان، بیماریهای مرتبط با کبد و سیستم صفراوی به عنوان شایعترین علل شناخته میشوند. آسیب به سلولهای کبدی به دلیل عفونتهای ویروسی، مصرف بیش از حد الکل یا بیماریهای خودایمنی میتواند ظرفیت این اندام حیاتی را برای متابولیسم بیلیروبین به شدت کاهش دهد. از سوی دیگر، هرگونه انسداد فیزیکی در مسیر خروج صفرا از کبد به روده، مانند سنگهای صفراوی یا تومورها، باعث بازگشت بیلیروبین به جریان خون و در نتیجه بروز یرقان میشود. این گروه از بیماریها به دلیل تأثیر مستقیم بر مسیر پردازش و دفع بیلیروبین، اصلیترین موارد مشکوک در هنگام مواجهه با بیمار مبتلا به زردی چشم هستند و بررسی دقیق آنها در اولویت تشخیصی قرار دارد. در ادامه به تفصیل به این دو گروه اصلی پرداخته میشود.
اختلالات کبدی مانند هپاتیت و سیروز
کبد نقش مرکزی در پردازش بیلیروبین ایفا میکند و هرگونه آسیب به این عضو میتواند منجر به زردی شود. هپاتیت، به معنای التهاب کبد، یکی از اصلیترین دلایل این عارضه است. این التهاب میتواند ناشی از عفونتهای ویروسی (مانند هپاتیت)، مصرف بیرویه الکل، یا بیماریهای خودایمنی باشد. در حالت هپاتیت، سلولهای کبدی آسیبدیده و توانایی خود را برای جذب و پردازش بیلیروبین از دست میدهند. سیروز نیز که مرحله پیشرفته آسیب کبدی و ایجاد بافت اسکار در آن است، ساختار و عملکرد طبیعی کبد را به طور دائمی مختل میکند. در این حالت، جریان خون در کبد کاهش یافته و سلولهای فعال کبدی به قدری کم میشوند که دیگر قادر به مدیریت حجم طبیعی بیلیروبین در بدن نیستند و یرقان به یک علامت مزمن تبدیل میشود.
مشکلات کیسه صفرا و مجاری صفراوی
سیستم صفراوی شبکهای از مجاری است که صفرا را از کبد به کیسه صفرا و سپس به روده کوچک منتقل میکند. انسداد در هر نقطه از این مسیر میتواند باعث تجمع صفرا و بازگشت بیلیروبین به خون شود که به آن یرقان انسدادی میگویند. شایعترین علت این نوع انسداد، سنگهای کیسه صفرا هستند. این سنگها ممکن است از کیسه صفرا خارج شده و در مجرای صفراوی مشترک گیر کنند و مسیر را مسدود نمایند. دلایل دیگر شامل تومورهای مجاری صفراوی یا پانکراس، التهاب و تنگی مجاری و کیستها میباشند. در این شرایط، کبد به درستی بیلیروبین را پردازش میکند، اما به دلیل وجود مانع فیزیکی، قادر به دفع آن نیست. این نوع زردی معمولاً با علائم دیگری مانند مدفوع کمرنگ، ادرار تیره و خارش شدید پوست همراه است.
سایر دلایل مهم زرد شدن چشم
علاوه بر مشکلات کبدی و صفراوی، دلایل مهم دیگری نیز میتوانند باعث زرد شدن چشم شوند. یکی از این دلایل، بیماریهای خونی است که منجر به تخریب سریع و بیش از حد گلبولهای قرمز خون میشوند (کمخونی ناشی از شکستن گلبولها). در این شرایط، حجم بیلیروبین تولید شده به قدری زیاد است که کبد سالم نیز قادر به پردازش سریع تمام آن نیست و سطح این ماده در خون بالا میرود. بیماریهایی مانند کمخونی داسیشکل و تالاسمی از جمله این موارد هستند. همچنین، برخی داروها میتوانند به کبد آسیب رسانده یا در متابولیسم بیلیروبین اختلال ایجاد کنند و به عنوان یک عارضه جانبی، باعث زردی شوند. برخی مسکنها، برخی داروهای ضد باکتری و داروهای ضد سل از این دستهاند. در موارد نادرتر، عفونتهای شدید نیز میتوانند با تأثیر بر عملکرد کبد و افزایش تخریب سلولهای خونی، منجر به یرقان شوند. بنابراین، بررسی تاریخچه دارویی و وضعیت خونی بیمار در فرآیند تشخیص بسیار حائز اهمیت است.
سندروم ژیلبرت یک بیماری ژنتیکی
سندرم ژیلبرت یک اختلال ژنتیکی شایع و کاملاً خوشخیم است که حدود ۳ تا ۷ درصد جمعیت را تحت تأثیر قرار میدهد. در افراد مبتلا به این سندرم، فعالیت یک آنزیم کبدی خاص که مسئول پردازش بیلیروبین است، به طور ژنتیکی کاهش یافته است. این کاهش فعالیت آنزیمی باعث میشود که در شرایط خاص، سطح بیلیروبین در خون به طور موقت و خفیف افزایش یابد و منجر به زردی چشم و پوست شود. این شرایط معمولاً شامل استرس، بیماری، روزهداری، کمآبی بدن یا فعالیت بدنی شدید است. نکته حائز اهمیت این است که سندرم ژیلبرت یک بیماری محسوب نمیشود و به کبد هیچ آسیبی نمیرساند. زردی ناشی از آن معمولاً خفیف، متناوب و خودبهخود برطرفشونده است و نیاز به هیچگونه درمانی ندارد. تشخیص آن اغلب به صورت تصادفی و با رد سایر علل جدیتر یرقان صورت میگیرد.
سوالات متداول
آیا زردی چشم همیشه نشانه بیماری خطرناک کبدی است؟
خیر، زردی چشم همیشه به معنای یک بیماری خطرناک نیست. اگرچه مشکلات جدی کبدی مانند هپاتیت و سیروز از علل شایع آن هستند، اما شرایط خوشخیم و ژنتیکی مانند سندرم ژیلبرت یا برخی انواع کمخونی نیز میتوانند باعث زردی خفیف شوند.
چه زمانی برای زردی چشم باید به پزشک مراجعه کنیم؟
به محض مشاهده هرگونه تغییر رنگ مایل به زرد در سفیدی چشم، باید فوراً به پزشک مراجعه کرد. تأخیر در تشخیص میتواند درمان بیماری زمینهای را دشوارتر کند. اگر زردی چشم با علائم دیگری مانند خستگی شدید، تب، درد شکم، ادرار تیره یا مدفوع کمرنگ همراه باشد، مراجعه به پزشک اورژانسیتر خواهد بود.
آیا رژیم غذایی خاصی برای درمان زردی چشم وجود دارد؟
رژیم غذایی به تنهایی نمیتواند زردی چشم را درمان کند، زیرا درمان مستقیماً به علت اصلی بیماری بستگی دارد. با این حال، در مواردی که زردی ناشی از اختلالات کبدی است، پزشک ممکن است یک رژیم غذایی سالم، کمچرب و متعادل را برای حمایت از عملکرد کبد و کاهش فشار بر آن توصیه کند. پرهیز از مصرف الکل در این شرایط کاملاً ضروری است.
آیا زردی چشم در نوزادان طبیعی است؟
بله، زردی فیزیولوژیک در نوزادان، به ویژه در چند روز اول پس از تولد، بسیار شایع و معمولاً بیخطر است. این حالت به دلیل عدم تکامل کامل کبد نوزاد برای پردازش بیلیروبین رخ میدهد و اغلب خودبهخود برطرف میشود. اما اگر زردی بسیار شدید، طولانیمدت یا همراه با علائم دیگر باشد، نیاز به ارزیابی و درمان پزشکی دارد تا از آسیبهای احتمالی به مغز نوزاد جلوگیری شود.
